چکیده
از دلایل شهرت تاریخی منطقه گناباد، پیشینه طولانی این دیار در زمینه احداث قناتها و اهتمام در نگهداری و بهرهبرداری از آنها بهمنظور دایر نگهداشتن کشاورزی و باغداری در این سرزمین کویری است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیهبر مندرجات اسناد موجود در آرشیو آستان قدس رضوی، به بررسی اقدامات بهعملآمده برای حفظ ثمردهی شماری از قناتهای موقوفه گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه میپردازد. مقاله، این پرسشها را موردتوجه قرار داده که متولیان آستان قدس رضوی در مقطع زمانی مذکور چقدر به امر لایروبی به عنوان اقدام مهم برای حفظ و نگهداری قناتهای موقوفه گناباد، توجه داشتهاند؟ و انجام بهینه عملیات لایروبی، مستلزم تمهید چه موارد و بهکارگیری چه عواملی بوده است؟ دستاوردهای این پژوهش، گویای آن است که با وجود فراز و نشیبهای قرون گذشته، آستان قدس رضوی بهعنوان متولیِ تعدادی از قناتهای گناباد، برای حفظ کشاورزی منطقه و برقراری بستر اصلی تأمین معیشت مردم، رویه جاافتاده لایروبی قناتها را موردتوجه نسبی قرار داد. همچنین، با پذیرش عملیات لایروبی قناتها بهعنوان یک کار تخصصی، افزون بر تأمین سرمایه مالی و مدنظر داشتن زمان کافی، از بهکارگیری نیروی انسانی متناسب و مهیا ساختن ابزارها و وسایل مرتبط غفلت نمیشد. بااینهمه، عواملی همچون اوضاع سیاسی منطقه در آن ایام، چگونگی اجرای ساختار کاری مرسوم برای انجام لایروبی قناتها با محوریت چاهخویان مجرب، میزان اهتمام در تأمین هزینههای لازم جهت دستمزدها و تهیه مصالح مختلف و نحوه تدارک کمی و کیفی ابزارها و امکانات موردنیاز لایروبی، در میزان توجه به لایروبی و چگونگی پیشبرد آن و نیز نتایج آنها مؤثر بود.
زهرا فاطمی مقدم، جمشید نوروزی و نرگس خزاعی، پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی، دوره یک، شماره 2، سال اول، شماره 2، دوره جدید (نشر الکترونیک) پاییز و زمستان 1401، اسفند، صفحه 59-36.