چکیده
آب به دلیل تاثیرات گستردهای که بر زندگی بشر و بسیاری از موجودات زنده دارد؛ در طول تاریخ از اهمیت بهسزایی برخوردار بوده است. در سالهای اخیر رویکردهای حاکم بر مدیریت منابع آب از رویکردهای دستوری و از بالا به پایین به رویکردهای مشارکتمحورانه و تعاملی تغییر یافتهاند. نظریه حکمرانی نمونهای از رویکردهای تعاملی است؛ هدف از پژوهش حاضر بررسی جامعهشناختی حکمرانی منابع و مصارف آب در یزد بوده است. رویکرد پژوهش حاضر کیفی بوده که در دو بخش اسنادی و میدانی انجام شده است. در بخش اسنادی؛ اسناد بالادستی آب در بازه زمانی 1396-1357 در چهار دوره با روش تحلیل گفتمان لاکلاو و موفه بررسی شد؛ در هر دوره مولفههای گفتمانی، زنجیره همارزی، دال مرکزی و غیریتسازی گفتمان حاکم بر اسناد مورد بررسی قرار گرفت. و بخش میدانی با استفاده از روش گراندد تئوری (مدل داده بنیاد) انجام شده است؛ جامعه مورد مطالعه را کارشناسان و مدیران اداری، صاحبنظران و خبرگان آزاد حوزه آب و کشاورزان و صنعتگران، تشکیل دادند؛ که با کمک نمونهگیری هدفمند انتخاب شدند. مصاحبه تا رسیدن به نقطهی اشباع نظری ادامه یافت، یافتهها در بخش اسنادی نشان داد هرچه از سال 1357 به 1396 حرکت میکنیم، گفتمان حاکم بر اسناد بالادستی آب از گفتمان صرف بهرهبردارانه، کمّی و متکی بر رشد اقتصادی فاصله گرفته و بیشتر به سمت گفتمان زیستمحیطی نزدیک میشود. در بخش میدانی نیز مقوله حکمرانی منفعتطلبانه به عنوان مقوله هسته از تحلیل یافتهها استخراج شد. زمینهها و بسترهای شکلگیری این نوع حکمرانی عبارتند از: ضعف زیرساختها و امکانات، مدیریت دولتی منابع آب، ضعف در زمینهها و بسترهای اجتماعی حکمرانی آب، اجرایی نشدن درست قوانین برنامهها و سیاستگذاریها. شرایط علّی و سببساز بروز حکمرانی منفعت طلبانه عبارت است از ضعف در مدیریت تولید محصولات کشاورزی، عدم توجه به آمایش سرزمین و توسعهی پایدار، ضعف در قوانین، برنامهها و سیاستگذاریها و ضعف ساختارهای مدیریت منابع آب میباشد. مقولاتی چون؛ ورود آب انتقالی به یزد، سیاسی شدن مدیریت منابع آب و فرهنگ ضعیف مصرف در بین شهروندان به عنوان شرایط مداخلهگر معرفی شدند، پیامدهای این مدل از حکمرانی شامل مقولاتی چون تردمیل تولید و بیتوجهی منابع آب، بیتوجهی به پروژهها و فعالیتهای علمی و دانشگاهی، چالشهای حکمرانی منابع و مصارف آب میباشد، در نهایت استراتژیهای کاهش و تقلیل از بروز این مدل از حکمرانی در قالب مقولاتی چون مدیریت بومی منابع آب، توجه ویژه به حوزهی کشاورزی در مدیریت منابع آب و مجموعهای از راهکارهای فنی و سازهای، سیاسی-مدیریتی و اجرایی، آموزشی، فرهنگی، زیست محیطی و اجتماعی؛ قابل بررسی است.
لیلا بنیاد (1401) پایاننامه دکتری تخصصی (PhD)، رشته علوم اجتماعی – جامعهشناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه یزد، پردیس علوم انسانی و اجتماعی – دانشکده علوم اجتماعی.
