چکیده
این پژوهش با هدف آسیب‌شناسی بحران آب دریاچه ارومیه و شناخت عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر این پدیده طی پنجاه سال اخیر صورت پذیرفته است. بدین منظور به بررسی تاریخی روند حکمرانی آب در ایران پرداختیم و سپس گفتمان‌های محیط‌زیستی را از طریق بررسی پیش‌نویس قوانین و برنامه‌های توسعه و مذاکرات صورت‌گرفته توسط کنشگران کلیدی یعنی نمایندگان مجلس مطالعه کردیم. در مرحله بعد سراغ نخبگان سیاسی و علمی مرتبط با حوضه دریاچه ارومیه رفتیم و تلاش نمودیم اقتصاد سیاسی حاکم بر منطقه را تحلیل نماییم و درنهایت یک مدل پارادایمی را از دل تفاسیر ذینفعان محلی یعنی کشاورزان استخراج نمودیم. این پژوهش با چهار روش تحلیل تاریخی، تحلیل گفتمان انتقادی، تحلیل مضمون و نظریه زمینه‌ای انجام شده است. هدف از چنین تنوع روشی، ضرورت بررسی هر مقوله در درون ساختار و متن آن بود تا بتوان به تصویری جامع از کلیت سؤال اصلی تحقیق دست یافت. نتایج حاصل از ادغام یافته‌ها نشان می‌دهد که سه عامل ساختاری، نگرشی و ایدئولوژی توسعه را می‌توان به عنوان کلان‌عاملانِ شکل‌دهنده و تداوم‌بخش وضعیت بحران آب دریاچه ارومیه معرفی کرد. عوامل ساختاری که خود شامل سه دسته عوامل اقتصادی، حقوقی و سازمانی می‌باشد، آب را همچون کالای فاقدِ ارزش مبادله برساخت کرده و حکمرانی بر آن را با حذف گروه‌های اجتماعی به مقوله‌ای دولتی-انحصاری تبدیل کرده‌است. این شیوه حکمرانی آب که سیاسی بودن آن را کتمان می‌کنند بر خطرات اجتماعی-اکولوژیکی سرپوش نهاده و این تصمیمات فرصت ساخت و بازسازی رویکردهای روش و عمل پایدار را از بین برده است. عوامل نگرشی نیز که به ذهنیت‌های تصمیم‌سازان می‌پردازد در دو سطح نهادی و عمومی بحران آب را ایجاد و تشدید کرده است. بی‌دانشی، بی‌دغدغگی و عدالت‌محوری محیط‌زیستیِ ناقص از ویژگی‌های مهم کنشگران حوزه تصمیم‌سازی است که با طبقه‌بندی (محرمانه‌ساختن) داده‌های حوزه آب، خطاهای مدیریتی را سرپوش می‌نهند و نه تنها مانع از شکل‌گیری مطالبات اجتماعی در حوزه آب می‌شوند بلکه نگاه بی‌تفاوت به مقوله آب را به تمام بخش‌های جامعه (نگرش عمومی) تسری می‌دهند، به‌گونه‌ای که در یک اتحاد ناخواسته دولت و ملت همسو با یکدیگر در جهتِ اتلاف و تخریب منابع آبی برمی‌آیند. در این میان ایدئولوژی توسعه در نقش بازیگر اصلی، مسیرهای فکری و اجرایی را تعیین و هدایت می‌کند. ایدئولوژی‌ای که صاحبان منافع اقتصادی و سیاسی در تمام دوران تاریخی موردمطالعه این پژوهش، به تعریف استانداردها و خطرات پرداخته‌اند.
نرمین نیکدل (1399) پایان‌نامه دکتری تخصصیPhD) )، رشته علوم اجتماعی – جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه تبریز، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی.
