چکیده
در دو دهه اخیر مسائل زیست محیط عموما و بحران جهانی آب خصوصا مورد توجه جدی محققان قرار گرفته است . این بحران، علیرغم فراگیر بودن آن، شاید در هیچ جای دیگری به اندازه خاورمیانه عربی ابعاد سیاسی-امنیتی نیافته و بر سیاستهای ملی و منطقهای کشورها تاثیر ننهاده است. کمبود طبیعی، توزیع نامتوازن، اشتراکی و بیجایگزین بودن منابع آب در کنار مسائلی نظیر افزایش بیرویه جمعیت و مصارف آبی در کشورهای خاورمیانه عربی، اقتصاد متکی بر کشاورزی، سوء مدیریت کلی و جمعی و تخاصمات ، ارضی مرزی، قومی و ایدئولوژیکی این کشورها و فقدان قوانین بینالمللی حاکم بر آبهای مشترک از جمله عوامل مشدده این بحران هستند که آن را به یک منبع عمده تولید خشونت تبدیل میکند. اگر چه آینده بحران در کل منطقه خاورمیانه عربی نگرانکننده است اما شدت و ضعف آن در همهء نقاط و بخشها یکسان نیست. ضمنا در همه حوزهها هم علل بروز بحران یکی نبوده و به همین دلیل دورنمای بحران نیز در آنها متفاوت است. بحران آب در خلیج فارس عمدتا ناشی از کمبود طبیعی منابع آبی است و در حال حاضر به دلیل وجود همزمان دلارهای نفتی، همسایگان پرآب و دسترسی آسان به آب دریا جهت اجرای پروژههای شیرینسازی آب این بحران کنترل شده است و مادامی که درآمد نفت باشد این شرایط تداوم خواهد یافت. در حوزه رود نیل که از دیگر حوزههای بالقوه بحرانی منطقه است ، وجود مصر به عنوان آخرین، بزرگترین و قویترین مصرفکننده آب نیل در پایین دست رودخانه، از یک سو و مسائل و مشکلات کشورهای بالادست که تاکنون عملا قادر به مطالبه سهم بیشتری از آب نیل نشدهاند از سوی دیگر، مانع از بروز تخاصمات جدی میان کشورهای این حوزه شده و لذا همواره در آن گرایش به نوعی مصالحه مشاهده شده و میشود. اوضاع در دو حوزه بالفعل بحرانی فرات و رود اردن کاملا” متفاوت است . در هر دوی این حوزهها کشورهای قویتر حوزه عملا” کنترل تام و تمامی بر منابع مشترک آبی داشته و کشورهای پایین دست رودخانهها، علیرغم نیازمندیهای شدید آبی قادر به واداشتن این قدرتهای برتر به توزیع عادلانه آبها نشدهاند. ترکیه و اسرائیل نیز عملا” تاکنون کوچکترین نرمشی از خود نشان ندادهاند شعارهای صلح در برابر زمین اسرائیل نیز پس از شکستن بنبستهای سیاسی روابط اعراب و اسرائیل، بزودی از سوی دولتمردان جدید اسرائیل (جناج لیکود) آشکارا کنار گذاشته شد و عدم خروج اسرائیل از نقاط حساسی چون بلندیهای جولان و دیگر نقاط اشغالی به خوبی نشان داد که حتی در صورت حصول توافق کامل بینالدولی میان اعراب و اسرائیل تداوم توسعهطلبیهای آبی اسرائیل همچنان منبع تولید خشونت در حوزه رود اردن خواهد بود و به فرایند صلح اعراب و اسرائیل ضربه خواهد زد. رساله حاضر در 9 فصل ابعاد بحران آب در خاورمیانه عربی و نقش آن در صلح اعراب و اسرائیل را مورد بررسی قرار خواهد داد.
حجتالله فغانی (1375) پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته علوم سیاسی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی.
