احیای دالان‌های طبیعی شهری (مورد پژوهی: رود-دره درکه)

چکیده

با افزایش جمعیت، رشد شهرنشینی و به دنبال آن افزایش بهره‌برداری‌های انسانی از طبیعت، محیط‌های طبیعی داخل و خارج شهرها دچار آسیب شده و بعضا در حال نابودی می‌باشند. یکی از مهم‌ترین جلوه‌های حضور طبیعت درون شهر‌ها، دالان‌های طبیعی شهری هستند که شامل رود-دره‌ها، رودهای فصلی، جنگل‌های خطی، مناطق کوهپایه‌ای و … می‌باشند. این دالان‌های طبیعی، با توجه به ابعادشان تاثیر بسزایی در شکل‌گیری فضا‌های شهری اطراف خود داشته و می‌توانند تداعی کننده‌ی حضور طبیعت در شهرها باشند. در این میان رود-دره‌های شهری که به عنوان یکی از مهم‌ترین دالان‌های طبیعی موجود در شهرها شناخته می‌شوند، به دلیل گسترش بی رویه شهرها و افزایش ساخت‌و‌سازها در حریم آنان دچار تغییرات و آسیب‌های زیادی شدند. تجاوز به حریم رودخانه، ورود فاضلاب‌ بخش‌های کشاورزی، صنعتی و مسکونی به داخل جریان آب رود، از بین رفتن پوشش گیاهی کنار رودی، و تحلیل رفتن تدریجی لکه‌های سبز مجاور دالان رود، از بین رفتن زیستگاه‌های گیاهی و جانوری در طول دالان رود، از جمله معضلاتی هستند که علاوه بر ایجاد مکانی نامطلوب در سطح شهر، مشکلات اکولوژیکی متعددی را بوجود آورده‌اند. از دیدگاه معماری منظر، تلاش برای حفاظت و احیای اکوسیستم‌های طبیعی موجود در دالان رودخانه‌ها و تطبیق آنان با نیازها انسانی و همچنین محیط‌های فعالیت انسان‌ها امری مهم و ضروریست. در این میان، رود-دره درکه به عنوان یکی از هفت رود-دره مهم شهر تهران، دارای پتانسیل‌های بالقوه اکولوژیکی، فرهنگی، اجتماعی و معیشتی بسیاری‌ست که در سال‌های اخیر، و به دلیل عدم وجود برنامه‌ریزی‌های دقیق و کارشناسانه و مدیریت نادرست دچار آسیب‌های اکولوژیکی و اجتماعی بسیاری گشته است. همچنین ساخت و سازهای غیر مجاز در حریم رود درکه و ورود پساب بخش‌های تجاری و مسکونی به جریان آب آن، کاهش رضایت اجتماعی شهروندان از دالان این رود-دره را با خود به همراه داشته است. هدف از این پژوهش از یک سو معطوف به بازگرداندن حیات طبیعی دالان رود-دره درکه به شرایط متعادل زیستی خود و از سوی دیگر، توجه به تاثیر کیفیت این دالان طبیعی در کیفیت منظر شهر تهران می‌باشد. به بیان دیگر، این پژوهش به دنبال یافتن نقطه‌ی تعادلی میان خواست‌ها و نیاز‌های انسانی و همچنین نیاز‌های اکولوژیکی در دالان طبیعی رود-دره درکه می‌باشد. بازگرداندن حیات اکولوژیک، داشتن چشم انداز زیبا، بالا بردن کیفیت اجتماعی، فرهنگی و عملکردی از دیگر اهداف این پژوهش است. بر این اساس، در ابتدا به بررسی مبانی نظری مرتبط با احیای دالان‌های طبیعی شهری در سه رشته علوم محیطی، طراحی شهری و معماری منظر از طریق مطالعه منابع و متون کتابخانه‌ای و الکترونیکی پرداخته شد، و پس از آن، از طریق مطالعات و ارزیابی‌های محیطی و بررسی اسناد فرادست، مشکلات موجود در دالان رود-دره درکه با استفاده از مدل تقوایی ارزیابی و بررسی شد. و در نهایت، و با تکیه بر یافته‌های پژوهش، برنامه و طرح منظر جهت احیای دالان رود-دره درکه با استناد به راهکارهای معماری منظر جهت ارتقاء کیفیت اکولوژیکی و همچنین بهبود ساختارهای محیط مصنوع و فعالیت انسانی در دالان این رود-دره ارائه گردید. مهم‌ترین این راهکارها عبارتند از: حفظ پیوستگی طولی و عرضی پوشش گیاهی، احیای زیستگاه‌های جانوری، ایجاد بافر سبز، تصفیه زیستی جریان آب، احیای کانال رود با روش‌های مهندسی اکوتایپ، ایجاد کاربری‌های تفرجی در کنار دالان رود، ایجاد انواع مسیرهای پیاده و دوچرخه سواری، ایجاد فعالیت‌های مشارکتی به خصوص در نزدیکی محلات و …

کیمیا شادرخ (1399) پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته معماری – معماری منظر، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی.