ارزیابی امنیت آب در بزرگ حوزه‌های آبخیز ایران

چکیده

امنیت آب به عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم امنیت ملی، از مسائل مهم در حکمرانی و یکی از مسائل قابل توجه در علم آبخیزداری به شمار می‌رود. ایران به دلیل قرارگیری در کمربند خشک جهان و کانون بحران آب با مشکلاتی در این خصوص مواجه است. با توجه به خلأ پژوهشی موجود در این زمینه، ارزیابی امنیت آب و بررسی تغییرپذیری آن در یک دوره زمانی مناسب برای تمرکز اقدامات و تدوین الگوهای مناسب مدیریتی امری مهم به نظر می‌رسد. ازاین‌رو پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و ارزیابی امنیت آب کشور با لحاظ هشت زیرشاخص مهم شامل سرانه منابع آب تجدیدپذیر، شدت استفاده از منابع آب، تغییرات تولید ناخالص داخلی در ازای مصرف آب، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مربوط به آب، کیفیت آب، دسترسی به آب شرب و مدیریت آلودگی و بازچرخانی آب، تغییرات وسعت پوشش سبز و تغییرات وسعت پهنه‌های آبی بزرگ کشور و وزن‌دهی و تعیین اولویت آن‌ها به روش ANP، در دوره زمانی 20 ساله با فواصل زمانی 5 ساله (1375، 1380، 1385، 1390 و 1395) پایه‌ریزی و اجرا شد. بر پایه نتایج به دست آمده، وضعیت امنیت آب کشور و بزرگ آبخیزها در مقاطع 5 ساله متغیر بوده و در مجموع دارای یک وضعیت کاهشی در مدت 20 ساله پژوهش است. میانگین مقادیر محاسبه شده امنیت آب در بزرگ آبخیزها عبارت از 455/0، 442/0، 410/0، 345/0، 326/0 و 323/0 به ترتیب برای بزرگ آبخیزهای دریاچه ارومیه، دریای مازندران، خلیج فارس و دریای عمان، قره‌قوم، فلات مرکزی و مرزی شرق ایران و میانگین آن برای کل کشور در طول این دوره برابر با 396/0 است. از منظر کاهش شاخص امنیت آب در دوره 20 ساله، بزرگ آبخیزهای دریاچه ارومیه، مرزی شرق، فلات مرکزی، قره‌قوم، خلیج فارس و دریای عمان و دریای مازندران به ترتیب با 076/0، 070/0، 065/0، 060/0، 045/0 و 041/0 واحد افت، به‌ترتیب بیشترین تا کمترین مقادیر افت شاخص امنیت آب را به خود اختصاص داده‌اند و میانگین این میزان در کل کشور برابر 060/0 واحد افت بوده است. همچنین شاخص سرانه منابع آب تجدیدپذیر، شاخص شدت استفاده از منابع آب، شاخص کیفیت منابع آبی سطحی و زیرزمینی، شاخص سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مربوط به آب، شاخص تغییرات تولید ناخالص داخلی در ازای مصرف آب، شاخص دسترسی به آب شرب و مدیریت آلودگی، شاخص تغییرات وسعت پهنه‌های آبی بزرگ کشور و شاخص تغییرات وسعت پوشش گیاهی به‌ترتیب با وزن‌های 164/0، 143/0، 137/0، 131/0، 123/0، 115/0، 101/0 و 086/0 اولویت‌های اول تا هشتم را از منظر اثرگذاری بر امنیت آب به خود اختصاص داده‌اند. لازم است با اعمال مدیریت پایدار بر منابع آبی، ضمن در نظر گرفتن اقتضائات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، تعادل مناسبی در استفاده از منابع آبی و ارتقای شاخص‌های مؤثر بر مقوله امنیت آب ایجاد شود تا از بحران‌های احتمالی آتی جلوگیری شده و وضعیت امنیت آب و به تبع آن امنیت ملی بهبود یابد.

محمدعلی ذاکری (1400) پایان‌نامه دکتری تخصصی (PhD) ، رشته هتلداری – آبخیزداری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی.