ارزیابی فرایند واگذاری مدیریت بهره‌برداری شبکه‌های آبیاری در استان خوزستان

چکیده

توسعه شبکه‌های آبیاری کشور در نیم‌قرن گذشته، بدون ایجاد زیرساخت‌ لازم برای بهبود مدیریت سامانه‌های آبیاری، دستیابی به اهداف اصلی، یعنی مصرف بهینه آب کشاورزی و افزایش بهره‌وری منابع آب و خاک، را با چالش روبرو کرده و بروز مسایل اجتماعی در بهره‌برداری از شبکه و زوال تدریجی سازه‌های آبیاری را باعث شده است. از دو دهه گذشته و به ویژه با اجرایی شدن اصل 44 قانون اساسی، اصلاحات ساختاری در مدیریت شبکه‌های آبیاری مورد تأکید قرار گرفته و در سطح شبکه‌های آبیاری کشور و استان خوزستان، تشکل‌های آب‌بران راه‌اندازی شدند. به منظور پرهیز از تکرار سعی و خطا در برنامه‌های اصلاحات ساختار مدیریتی، پایش و ارزیابی فرآیند پیاده‌سازی اصلاحات سازمان مدیریتی شبکه‌های آبیاری و عملکرد مدیریت نوین سامانه‌های آبیاری ضروری است. این پژوهش به طور کلی، بر سه بخش است؛ بخش نخست، مشتمل بر دو قسمت است. در قسمت نخست شیوه واگذاری مدیریت آبیاری، و در قسمت دوم میزان و اولویت‌های واگذاری از دیدگاه دولت و کشاورزان و همچنین مشکلات مراحل مختلف پیاده‌سازی برنامه واگذاری مدیریت آبیاری بررسی گردید. رویکرد پژوهشی در قسمت اول کیفی و در قسمت دوم کمی بوده است. در بخش کیفی، 27 مصاحبه با مطلعین کلیدی صورت گرفت و داده‌ها با روش نظریه داده‌بنیاد تحلیل شدند. جامعه آماری بخش کمی پژوهش،کارشناسان صاحب‌نظر امور آبیاری استان خوزستان (به تعداد 32 نفر) و اعضای هیئت‌مدیره تشکل‌های آب‌بران (40 نفر) بوده و از روش‌های توصیفی، تحلیل عاملی اکتشافی و تحلیل معادلات ساختاری برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده گردید. در بخش دوم نقاط ضعف و قوت فرایندها و کارکردهای نظام حکمرانی حاکم بر شبکه‌های آبیاری و ویژگی‌ها و کیفیت حکمرانی تشکل‌های آب‌بران ارزیابی شد. معیارهای ارزیابی کیفیت حکمرانی از پانل 10 نفره کارشناس کارآزموده و صاحب‌نظر حوزه مدیریت آب و بهره‌برداری شبکه آبیاری با استفاده از روش دلفی تعیین گردید و با داده‌های آن با پرسشنامه از 40 نفر هیئت مدیره تشکل‌های آب‌بران جمع‌آوری گردید. روش تحلیل این بخش توصیفی بوده است. بخش پایانی پژوهش، مشتمل بر دو قسمت است که در قسمت نخست، عملکرد تشکل‌های آب‌بران با داده‌های 20 تشکل آب‌بر فعال استان خوزستان موجود در بانک اطلاعاتی شرکت‌های بهره‌برداری شبکه‌های آبیاری و تحلیل آنها با روش تحلیل پوششی داده‌ها، ارزیابی گردید. در قسمت دوم، سطح رضایت‌مندی کشاورزان از تشکل‌های آب‌بران مورد بررسی قرار گرفت. جامعه آماری این قسمت کشاورزان عضو تشکل‌های آب‌بران و تعداد نمونه 552 نفر بود. روش تحلیل داده‌ها نیز تحلیل مسیر بود. نتایج بخش اول پژوهش نشان داد که برنامه واگذاری مدیریت بدون فراهم بودن زیرساخت‌های نهادی و مدیریتی و با روش‌شناسی غیر مشارکتی پیاده‌سازی شده است و تشکل‌هایی ناپایا از حیث قانونی، مالی، فنی و موجودیتی در سطح شبکه‌های استان خوزستان راه‌اندازی شده‌اند که به جای همکاری با دولت در نقش پیمانکار در انجام برخی امور مربوط به بهره‌برداری از شبکه آبیاری و جمع‌آوری آب‌بها عمل می‌نمایند. با این وجود نتایج نشان داد که چالش تشکل‌های آب‌بران مورد مطالعه، بیش از آن که ناشی از مشکلات مربوط به زمینه‌ها و بسترهای اجتماعی شبکه‌های آبیاری و شیوه راه‌انداری تشکل‌های آب‌بران و نحوه پیاده‌سازی برنامه واگذاری مدیریت آبیاری باشد، از بسترها و شرایط نهادی و سیاستی پیش از اجرای برنامه واگذاری تأثیر می‌پذیرد. نتایج پژوهش نشان داد بیشتر تشکل‌های آب‌بران هم در تک‌تک شاخص‌های کیفیت حکمرانی و هم در شاخص کلی کیفیت حکمرانی در طبقه میانگین قرار دارند. نتایج بخش دوم تحقیق حاکی از آن بود که کیفیت حکمرانی آب در 80 درصد تشکل‌های آب‌بران واقع در حوضه‌های آبریز سه رودخانه کارون، کرخه و جراحی در استان خوزستان ضعیف و متوسط بوده و تشکل‌ها مطابق با اصول حکمرانی خوب اداره نمی‌شوند. نتایج همچنین نشان داد وضعیت حکمرانی آب در حوضه‌های آبخور رودخانه‌ها به توانمندی مدیریتی تشکل‌های آب‌بران مستقر در آن حوضه‌ها وابسته بوده و ویژگی‌های فیزیکی شبکه‌های آبیاری و وضعیت هیدرولوژیکی آبخور رودخانه‌ها تأثیر معناداری در وضعیت حکمرانی آنها ندارد. در بخش سوم، به منظور بررسی عملکرد تشکل‌های آب‌بران، کارایی تشکل‌های آب‌بران از دو دیدگاه کارایی آنها در مدیریت کشاورزی و مدیریت آبیاری سنجش گردید. نتایج این بخش نشان داد که در شبکه‌های آبیاری استان خوزستان، تولید کشاورزی و کارایی مدیریت کشاورزی بیشتر از آب و کارایی مدیریت آبیاری مورد توجه قرار گرفته است. مقدار آب تحویل داده شده به تشکل‌های آب‌بران، وضعیت تعمیر و نگهداری شبکه آبیاری و مدیریت مناسب بهره‌برداری تأثیر بسیار زیادی در حصول کارایی آبیاری و کشاورزی تشکل‌های آب‌بران دارند. نتایج حاکی از آن است که تشکل‌های آب‌بران در موضوع مدیریت آبیاری و انجام وظایف چهارگانه سپرده شده به آنها، بیشترین توفیق را در جمع‌آوری آب‌بها با میانگین عملکرد حدود 78 درصد و همچنین حل اختلافات مربوط به آب میان کشاورزان داشته‌اند. نتایج نشان داد که تشکل‌های آب‌بران با میانگین عملکرد 63 درصد دارای موفقیت نسبی در مدیریت بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری بوده‌اند، همچنین میانگین عملکرد تشکل‌ها در تعمیر و نگهداری شبکه‌های فرعی نیز 60 درصد بوده است. در خصوص وضعیت رضایتمندی کشاورزان از تشکل‌های آب‌بران نتایج بخش سوم پژوهش نشان داد بسترها و زمینه‌های فیزیکی و محیطی، اجتماعی و نهادی شبکه‌های آبیاری اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد تشکل آب‌بران در ارائه خدمات آبیاری به شبکه‌ها و رضایت‌مندی کشاورزان دارند. نتایج گویای آن است که وضعیت نهادی و مدیریتی تشکل آب‌بران و عملکرد تشکل‌های آب‌بران در ارائه خدمات آبیاری به کشاورزان به ترتیب با مجموع اثر 96/0، 47/0 بیشترین اثر مثبت و همچنین وضعیت اجتماعی – اقتصادی شبکه آبیاری و بسترهای فیزیکی و محیطی شبکه آبیاری به ترتیب با مجموع اثر 14/0- و 02/0- بیشترین اثر منفی را بر رضایتمندی کشاورزان از تشکل‌های آب‌بران استان خوزستان داشتند. در گروه متغیرهای مربوط به وضعیت نهادی و مدیریتی، متغیرهای سطح اعتماد کشاورزان به هیئت مدیره، وضعیت ارتباط و پیوستگی تشکل آب‌بران با کشاورزان، صلاحیت و شایستگی فنی هیئت مدیره تشکل و شفافیت فعالیت‌های تشکل آب‌بران برای کشاورزان، در گروه متغیرهای عملکردی تشکل‌های آب‌بران، متغیر عملکرد تشکل آب‌بران در بازرسی و سرکشی به تأسیسات و تجهیزات شبکه آبیاری و متغیر عملکرد تشکل آب‌بران در بهره‌برداری از شبکه آبیاری؛ در گروه متغیرهای اجتماعی – اقتصادی متغیر همیاری و هماهنگی کشاورزان با یکدیگر و متغیر تعداد افراد هم‌آب با کشاورز در زیر دریچه درجه دو؛ در گروه متغیرهای بسترهای فیزیکی و محیطی شبکه آبیاری متغیر تعداد قطعات اراضی کشاورز و متغیر کیفیت طراحی فنی تأسیسات و تجهیزات شبکه آبیاری بیشترین اثر مثبت را بر رضایتمندی کشاورزان از تشکل‌های آب‌بران داشتند. همچنین در گروه متغیرهای اجتماعی – اقتصادی متغیر سن کشاورز و برخورداری کشاورز از شغل و درآمد غیرکشاورزی و در گروه متغیرهای مربوط به بسترهای فیزیکی و محیطی شبکه آبیاری متغیرهای استفاده از دیگر منابع آب توسط کشاورزان (چاه، رودخانه و غیره) و مساحت اراضی در تملک کشاورز، بیشترین اثر منفی را بر رضایتمندی کشاورزان از تشکل‌های آب‌بران داشتند.

حمید ییلاق چغاخور (1396) پایان‌نامه دکتری تخصصی (PhD)، رشته مهندسی کشاورزی – توسعه کشاورزی، دانشگاه یاسوج، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی.