چکیده
مسئلة آب در میزان توسعه و امنیت کشورها تأثیر زیادی دارد. بنابراین، توجه به منابع آب در کشور و مسائل رودخانههای مرزی و مطالعۀ نقش آب در رفتارهای سیاسی بسیار حائز اهمیت است. در طول چند دهۀ اخیر، تنشهای امنیتی زیادی در خاورمیانه در اثر آبهای مرزی یا رودخانههای مرزی وجود داشتهاست. کشور ایران از این تنشها و درگیریها مستثنا نیست. برقراری امنیت در مناطق مرزی مستلزم طراحی و تدوین برنامهها و سیاستهای گوناگون است که به نوع مرز و چگونگی پیدایش مرز بستگی دارد. در این میان، رودخانهها، بهعنوان مرزهای طبیعی دو واحد سیاسی، به دلیل ماهیت تغییرپذیری و تنوع مورفولوژیکی خود، آثار محسوسی بر روابط سیاسی دو کشور، بهویژه بر سر مسائل مرزی، دارند. تغییرات این رودها، که مرزهای ایران و همسایگان را تشکیل دادهاند، به دلایل مختلف از زمان شکلگیری مرز همواره روابط دو کشور دو سوی مرز را بهشدت تحت تأثیر قرار داده و کاهش سهم هر کدام پیامدهای امنیتی بسیاری در پی داشته است. این پژوهش بنیادی با روش توصیفی- تحلیلی در صدد بررسی این موضوع است که عوامل طبیعی بر شکل رودخانههای مرزی و در نهایت امنیت ملی تأثیرگذارند. درواقع، مرزهایی که از مناطق کوهستانی، باتلاقها، یا جنگلهای متراکم عبور میکنند کمتر باعث منازعه و کشمکش میشوند. اما، مرزهایی که از مناطق دشتی و کمارتفاع عبور میکنند، بهویژه رودخانهها، دارای اهمیت بیشتری هستند. بنابراین، هر عامل و مسئلهای که در تحدید و تغییر مرز اثرگذار باشد باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. از جمله عوامل جغرافیایی مؤثر در سیمای رودخانهها عبارت است از: روابط مکانی و فضایی، توپوگرافی و زهکشی، زمینشناسی و خاک، پوشش گیاهی، آب و هوا (اقلیم)، و انواع فرسایش. نتایج تحقیق نشان میدهد تغییر خصوصیات و سیمای طبیعی رودخانهها در طول زمان باعث بروز اختلافات مرزی و به چالش کشیدن امنیت در دو طرف مرز شده است.
حسن کامران دستجردی، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 53، شماره 2، تیر 1400، صفحه 792-767 .
