تحلیل آسیب پذیری، ظرفیت سازگاری و تاب آوری زارعان در برابر بحران آب در شهرستان سلطانیه استان زنجان

چکیده

تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری ناپایدار از آب از جمله مهمترین عوامل ایجاد بحران آب در بخش کشاورزی به شمار می‌روند که کشاورزان را آسیب‌پذیر نموده و پیامدهای نامطلوبی بر معیشت آنها داشته است و خواهد داشت. تعدیل و مدیریت آسیب‌پذیری جهت سازگاری با بحران مذکور بستگی به ظرفیت سازگاری کشاورزان و بکارگیری مکانیسم‌های تاب‌آورانه آنها جهت مدیریت بحران آب دارد. این پژوهش با هدف کلی تحلیل آسیب‌پذیری، ظرفیت سازگاری و تاب‌آوری زارعان در برابر بحران آب انجام شده است. پژوهش عمدتاً از یک روش‌شناسی توصیفی- تحلیلی با استفاده از یک روش‌شناسی پیمایشی بهره برده است، هرچند در کنار آن به صورت محدود از مطالعه موردی با استفاده از اسناد و گروه‌های متمرکز کمک گرفته شده است. داده‌های کمی با استفاده از مصاحبه‌های ساختاریافته از طریق پرسشنامه گردآوری شدند. روایی محتوایی و ظاهری پرسشنامه از طریق تحلیل مطالعات گذشته و گروه متخصصان بررسی و تایید گردید. همچنین روایی سازه برخی متغیرها از طریق آزمون‌های همگرایی با استفاده از تحلیل مولفه‌های اصلی بررسی شد. شاخص‌های پایایی سازه‌های پرسشنامه نیز بر اساس آزمون کرونباخ آلفا برای داده‌های امتیازبندی‌شده چند سطحی و کودر ریچاردسون برای داده‌های دو وجهی مشخص گردید (مقادیر بین 6/0 تا 8/0). در انجام پیمایش، یک نمونه 270 نفری از جامعه‌ای متشکل از 3220 نفر زارعان دارای اراضی آبی در شهرستان سلطانیه با کمک نمونه‌گیری چند مرحله‌‌ای انتخاب گردید. معیشت کشاورزان عمدتا به کشاورزی خرد وابسته بود. سطح دانش آنان در مورد مدیریت بحران آب پایین بود. کشاورزان خود را در برابر تغییرات اقلیمی و مدیریت نامطلوب آب آسیب‌پذیر تلقی می‌کردند و معتقد بودند منابع آب آن‌ها کاهش یافته است. از دید آن‌ها، بحران آب پیامدهای منفی بر ویژگی‌های اقتصادی، تولید، و سرمایه‌های طبیعی معیشت خانوارهایشان گذاشته است. کشاورزان برخی مکانیسم‌های تاب‌آوری زراعی، مدیریت آب در مزرعه و مدیریت منابع آب را به صورت محدود بکار گرفته بودند و در حد محدودی از اطلاعات ترویجی و حمایت‌های مادی استفاده کرده بودند. پیامدهای آسیب‌پذیری بحران آب، آسیب‌های کاهش منابع آب و سازگاری کشاورزان در برابر بحران آب تحت تاثیر ظرفیت سازگاری ازجمله نیروی انسانی خانوار، دانش، سرمایه‌های طبیعی موجود و سرمایه‌های فیزیکی خانوارها قرا داشتند. همچنین میزان آسیب‌پذیری در برابر بحران آب (در معرض تغییرات اقلیمی و مدیریت نامطلوب آب قرار داشتن)، میزان کسب اطلاعات در مورد مدیریت بحران آب از رسانه‌های ترویجی و میزان بکارگیری مکانیسم‌های تاب‌آورانه مدیریت مزرعه و منابع آب از جمله عواملی بودند که بر پیامدهای آسیب‌پذیری بحران آب و سازگاری کشاورزان در برابر این بحران موثر بودند. با تقویت برنامه‌های ترویجی جهت افزایش دانش و سرمایه‌های اجتماعی و بهبود مکانیسم‌های تاب‌آورانه در مزرعه می‌توان به افزایش سازگاری کشاورزان و کاهش آسیب‌های آن‌ها در برابر بحران آب کمک نمود.

فاطمه صفری (1396) پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته مهندسی کشاورزی – ترویج و آموزش کشاورزی ـ توسعه روستایی،  دانشگاه زنجان.