چکیده
چگونگی استفاده از آب و بهرهبرداری از آن همواره در فرهنگ ایرانی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار بوده است. در قسمتهایی از ایران که از نظر آب و هوایی در ناحیهای خشک قرار گرفتهاند، اندیشه نگهداری و جایگاه آب، برای ذخیره آب در فصول پرآب و استفاده در فصول کم آب صورت میگیرد؛ ایرانیان با بکارگیری سازههایی چون آبانبار، سعی در بالا بردن میزان بهرهبرداری از آب را داشتهاند. استان خراسان جنوبی نیز با توجه به اقلیم خشک و کم آب منطقه، آبانبارهای زیادی را در دل خود جای داده است و نقش مهمی در بهرهبرداری مردم از آب داشته است؛ در شهر بیرجند هم با توجه به ویژگیهای ذکر شده، ارزش آب بیشتر احساس میشده است؛ در این منطقه فرم و سبک معماری آبانبارها، تحت تأثیر معماری محلی قرار دارد؛ بنابراین در بافت قدیم شهر و در محلات مختلف آن، آبانبارهایی را مشاهده میکنیم که امروزه تعداد 7مورد از آنها (آبانبار محسنزاده، آبانبار اسماعیل خان، آبانبار علیرضا بیک، آبانبارهای چهاردرخت، آبانبار حاج باقر، آبانبار حاج ملک و آبانبارامیرآباد) که بیشتر در همان بافت قدیم شهر باقی مانده است و ساخت آنها مربوط به دوره قاجاریه میباشند. حفظ این بناها به عنوان یک سرمایه فرهنگی و ملی در اهمیت هنر ایرانی و بیان فرهنگ و اعتقادات مردم جایگاه ویژهای دارد. این پژوهش از نظر هدف، بنیادی و روش انجام آن توصیفی تحلیلی است. یافتهاندوزی دادهها به دو شیوه بررسی میدانی و کتابخانهای انجام گرفته است. فن ساخت سازه و شیوه بنایی آبانبارها اعتبار خاصی دارد که انواع سبک، شکل مخزن، انواع سردر، راه پله، پاشیر، تزیینات پوشش، نوع مصالح آنها (آجر، سنگ، آهک، ساروج) را بیشتر بررسی خواهیم کرد. انواع آبانبارهای شهر بیرجند، از نظر شکل گنبدی مخزن آب، انواع سردرهای جناقی و تزیینات آن، راه پلهها، پاشیر، تزیینات پوشش (فاقد بادگیر) و نوع مصالح آنها تقریباً مشابه هماند و تفاوتهای بسیار جزئی دارند. بررسی ساختمان آنها، چگونگی شکلگیری، شیوه ساخت، شکل و فرم شناسی آبانبارهای شهر بیرجند و اینکه این سازهها به صورت موقوفی و عمومی و گاهی شخصی ساخته شدهاند، نیز در اکثرشان مشابه است.
ثریا شاهسونی روبیات (1400) پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته باستانشناسی – دوره اسلامی، دانشگاه بیرجند، دانشکده هنر.