چکیده
یکی از دستاوردهای فرهنگی و تکنیکی بشر در مناطق خشک استحصال آب‌های زیرزمینی از طریق قنات است. به اذعان برخی از متفکرین این شیوه از تولید از ابدعات ایرانیان است بلکه بنا به اظهار فیشر 80 درصد از فعالیت‌های مردم ایران بر پایه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی است که قنات سهم بسزایی از این میان را داراست. در بلوچستان نیز قنات عامل اصلی شکل‌گیری سکونتگاه‌های انسانی به شمار می‌آید و کشاورزی وابستگی شدیدی به آن دارد. این مطالعه که مبتنی بر مطالعات میدانی در منطقه‌ای به نام هیچان از توابع شهرستان نیک‌شهر واقع در بلوچستان است, نشان داد نحوه بهره‌برداری از قنات در این ناحیه با بقیه نقاط کشور تفاوت‌های فراوانی دارد: 1. طول قنات کوتاه است به طوری که از 3 کیلومتر تجاوز نمی‌کند. 2. به دلیل موقعیت و کوهستانی بودن ناحیه, رودخانه‌های کوچک و بعضا فصلی و محلی در تغذیه قنات مؤثر هستند. 3. جنوب شرق ایران و از جمله منطقه مورد مطالعه تحت تاثیر سیستم‌های موسمی اقیانوس هند می‌باشد و از بارش تابستانه برخوردار است. در نتیجه سیستم‌های تقسیم آب در پیوند با سیستم‌های موسمی عمل می‌نمایند. به گونه‌ای که هرگاه منطقه با بارش تابستانه روبرو است به دلیل جاری شدن آب‌های سطحی و بهره‌گیری از آنها نیاز چندانی به تقسیم آب قنات‌ها احساس نمی‌شود. از این رو در سال‌های ترسالی به ویژه تابستان‌های پر بارش سطح زیر کشت 50 درصد و میزان محصول تا 3 برابر افزایش می‌یابد. مدار گردش در هیچان 5 روزه است. چهار روز اول تقسیم آب به صورت شش یک انجام می‌گیرد و روز آخر (پنجم) که ملداری نام دارد به صورت هشت یک است. تقسیم آب در هیچان بر اساس تاس (فنجان) انجام می‌گیرد و هر فنجان 15 دقیقه است. در هر یک از زمین‌های هشت یک یا شش یک نیز تقسیمات بر مبنای زر (معادل متر) است. هر زر آب در زمین‌های هشت یک, سه تاس و در زمین‌های شش یک, 4 تاس می‌باشد. در طول روز نیز برای تقسیم آب از شاخص آفتابی بهره می‌گیرند که ارتفاع آن 50 سانتی‌متر است. در ساعت 7 صبح که طول سایه به 70 سانتی‌متر رسید استفاده از شاخص آفتابی شروع می‌شود. تا ساعت 21 به 6 قسمت تقسیم می‌شود. تقسیم آب در طول شب توسط میر آب بر اساس وسعت مزارع انجام می‌گیرد.
فرامرز بریمانی، محمد نجارسلیقه و محمدکریم رییسی، نشریه تحقیقات جغرافیایی، تیر 1384، دوره 20، شماره یک، شماره پیاپی 76، صفحه 52-38 .
دانلود مقاله
