قنات تنها روش آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این مناطق به عوض زمین، مالکیت آب سهم اصلی را دارد. قنوات اثر ماندگار و محورری داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیبهای ناشی از عوامل انسانی، احیاء قنات در راس فعالیتهای عمرانی قرار میگیرد. به علت پراکندگی قنات در جایجای کشور و عبور آن از مناطقی با آب، هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیبپذیری آن بالاست.
با عنایت به پیچیدگی طراحی مسیر قنات و اجرای دقیق این پدیده، قنات در صورتی به قابلیت بهرهبرداری میرسد که تمامی دستاندرکاران قنات دقیقا به وظایف خود عمل نمایند. در همین راستا یادآوری نکات زیر را خالی از فایده نمیبینم.
اکثر تحولات علمی و فنی در فلات ایران، همچون نقشهبرداری، علم مثلثات، خاکشناسی، مصالحشناسی، تولید مواد و مصالح، مواد… در بستر نیاز به آب و به تبع حفر قنات رشد و گسترش یافته است. قنات را در خاک سست احداث نمیکردند بنابراین در ادبیات و متون باقی مانده هیچگاه شکوفهای از زمین سخت به میان نیامده است.
از ابزار و وسایل موجود در محل برای احداث و نگهداری قنوات استفاده میکردهاند و تا آنجا که ممکن بود به تقویت زمینهای شولای در برابر ریزش با وسایل مختلف پرداخته و از خرابی آنها جلوگیری میکردند. وجود انواع مختلف: کول، تنبوشه، آجر، سنگچین، آهنک، ساروج، ملات، درزگیر… گواه این تحولات است در نهایت اگر حفظ قنات با تمام کوششها میسر نمیشد ساکنان ناچار به ترک منطقه بودهاند.
مقنیان مورد احترام تمام جامعه بودهاند و خود به حرفه خودشان افتخار میکردند و آن را سودمندترین و فنیترین حرفه برای اجتماع میدانستند. همچنین اطلاعات و تجربیات حفاران قنات در احداث یک قنات جدید فوقالعاده کارساز و گرهگشا بوده و در واقع تجربه ارزشمند سالهای عمر یک مقنی است که میتواند همه مشکلات پیشبینی نشدهای را در زمان حفر قنات به وجود میآید مرتفع میسازد.
فرهاد فخاری تهرانی، کتاب ماه هنر، خرداد و تیر 1382، شماره 57 و 58، صفحه 28-21 .