چکیده
در درازنای تاریخ، ساکنان سرزمین نیمه خشک و کم باران ایران متناسب با وضعیت سرزمینی خود به شیوه‌های متفاوت به بهره‌برداری از منابع آب اقدام نموده‌اند. لیکن در سده‌ی اخیر با رواج الگوهای مکتب نوسازی، در شیوه‌های بهره‌برداری از منابع مذکور دگرگونی بنیادی به وجود آمده که این منابع را به طور چشمگیری دچار چالش نموده است. مقالۀ حاضر برآمده از چنین نگاهی، حفر چاه‌های عمیق و ترویج آن را در یکی از اولین برنامه‌های گسترده نوسازی ایران- موسوم به اصل 4 ترومن (1349-1327)- بررسی می‌نماید. مسئلة اصلی پژوهش حاضر جستجوی ریشه‌های بحران آب و به عبارتی ریشه‌های تغییر الگوی بهره‌برداری است که منجر به این بحران شده است.
روش تحقیق مورد استفاده بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی اسناد و مدارک تاریخی با تاکید بر منابع و اسناد دست اول است. این اسناد عبارتند از: اسناد کتابخانه و آرشیو ملی ایران (مراکز تهران، اصفهان و کرمان)، کتاب «اسنادی از اصل 4 ترومن در ایران»، آرشیو اینترتی وزارت کشور امریکا، آرشیو اینترنتی آژانس آمریکایی توسعه بین‌المللی[1]، انتشارات و مکاتبات مربوط به اصل 4 و همچنین اسناد مؤسسات وابسته مانند دانشگاه یوتا.
بررسی جایگاه و مبانی نظری موضوع با تفکیکِ نقش، کنش و تاثیر سه دسته کنشگر متعامل در این فرایند (کارگزاران آمریکایی در مقام مروجان، تسهیل‌گران و توسعه‌گران رهیافت جدید؛ دولت و کارگزاران دولتی ایران؛ و مردمان عادی یا بهره‌مندان از منابع اصل4) صورت می‌گیرد. برآمده از یافته‌های پژوهش می‌توان گفت؛ اصل چهار ترومن با استفاده از روش‌های مختلف آموزش و نهادسازی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در چهار مرحله (دوره‌های ترجیح رویکرد نوسازانه برای بهره‌برداری از منابع،عملیاتی نمودن برنامه‌ها، تغییر اولویت از اجرا به نظارت و برنامه‌ریزی، دوره پس از اتمام قرارداد) بر تکوین و تشدید وضعیت بحرانی آب‌های زیرزمینی ایران موثر بوده است.
علی احمد رفیعی‌راد و احمد محمدی، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره 24، شماره 77، شماره پیاپی 77، شهریور 1396، صفحه 243-195 .
