چکیده
با افزایش جمعیت و پیشرفت تمدن در ایران باستان، ایرانیان دست به ابتکار جدیدی برای کاهش رقابت در مصرف آب زدند که به آن کاریز یا قنات می‌گویند. این اختراع که در نوع خود در دنیا بی نظیر است، آب را بدون هزینه و انرژی منتقل کرده و دشت‌های مسطح مناسب کشاورزی را به منطقه‌ای برای تولید، برقراری آرامش و امنیت تبدیل کرده و در حال حاضر عامل اصلی زندگی در کویر است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی در پی تحلیل نقش قنات‌ها در شکل‌گیری شهرهای تاریخی به لحاظ کالبدی می‌باشد. یافته‌ها حاکی از آن است که به لحاظ تاریخی وجود قنات به هـزاره دوم پیش از میلاد در محدوده آذربایجان غربی ایران و شرق ترکیه امروزی باز می‌گردد. اولین قنات‌ها در ایران در ناحیه شمال غرب ایران شکل گرفته و سپس به نواحی داخلی فلات مرکزی راه یافته است. همچنین به لحاظ کالبدی، وجود قنات جریان اصلی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تأثیر بر مکان‌یابی و انتخاب محل استقرار، شکل‌گیری شریان‌های ارتباطی در مقیاس‌های مختلف و شکل‌گیری بناها و فضاهای معماری موردنیاز سکونتگاه از عوامل اصلی تحت تأثیر شریان های اصلی قنات هاست. اتصال «اج» ها و شاخه‌ها به یکدیگر موجب تشکیل قنات گشته و باغ‌ها، فضاهای سکونتی و عملکردهای اصلی شهری در راستای شاخه‌ها شکل گرفته و در انتها به مادر چاه قنات متصل می‌شود. در واقع ساختار قنات به شيوه‌ای است که از مادرچاه تا مظهر، کوره قنات و ميله چاه بر حسب شرايط در مسيری از چند کيلومتر تا چند ده کيلو متر امتداد می‌يابد که در اين مسير ممكن است از مسير مزارع، باغات و روستاهای متعددی عبور نمايد تا به محل مورد نظر برسد.
نگار حسنی فخرآباد و محمدحسین حسنی فخرآبادی، پژوهش‌های معماری نوین، شماره 2، شماره پیاپی 12، دوره 4، تابستان 1403، صفحه 93-77 .
