چکیده
با آشکار شدن این موضوع که بسیاری از رویهها و روشهای زندگی بشر امروزی خارج از توان زیستمحیطی است و نمیتواند پایدار باشد، تکنیکها، روشها و فنونی که با قانونهای بومشناختی هماهنگ و سازگار هستند، مورد توجه قرار گرفته است. بخش مهمی از این روشها و فنون، تجربه و دانشی است که مردم بومی پس از چند هزار سال در سازگاری با محیط و شناخت سرزمین زیستگاهی خود به دست آوردهاند. هر کشور به نوع خود سهمی در این دانش بومی دارد، ولی در این بین، کاریز یا قنات ایرانی از جایگاه خاصی برخوردار است. در این مقاله، قناتهای ایران از زاویهای نو، به عنوان بخشی از دانش بومی و میراث فرهنگی بشری، با بررسی موردی قناتهای کاشان مورد توجه قرار گرفته است و کوشش شده است تا جلوههایی از سازگاری این نظام با شرایط زیستمحیطی به عنوان یک امتیاز در فرآیند توسعه پایدار برشمرده شود. قناتها به ویژه درمحدوده داخلی فلات ایران نه تنها نقش مهمی در تامین آب آشامیدنی و کشاورزی داشتهاند، بلکه ماندگاری بسیاری از سکونتگاههای شهری و روستایی به آنها وابسته بوده است. در بسیاری از مناطق ایران از قنات برای تولید انرژی نیز استفاده میشده است. نمونه بارز این مسئله آسیابهای آبی است که برسر راه قناتها ساخته میشده است، و در جاهایی چندین آسیاب بر سر راه یک قنات ساخته میشد. چنان که روی قنات فین کاشان، هفت آسیاب ساخته شده بود که هنوز برخی از آنها کار میکنند. در بسیاری از روستاهای حاشیه کویر، قنات تنها سرچشمه دسترسی به آب است و زندگی این اجتماعات مانع پیش روی کویر است، در حالی که با خشک شدن قنات و تخلیه روستا از سکنه، راه برای پیشروی کویر هموار میشود. ازسوی دیگر، آبیاری زمینهای شور با آب قنات باعث میگردیده است که در درازمدت از میزان شوری زمینها کاسته شود و کیفیت آن بهبود یابد. نقشهایی از این دست نشان میدهد که قنات همچنان میتواند به عنوان یک نظام آبیاری، تولیدی و اجتماعی و اقتصادی در بخش وسیعی از سرزمین ایران در خدمت توسعه پایدارقرارگیرد.
محمود جمعه پور، فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، دوره 13، شماره 33، خرداد 1385، صفحه 64-27 .
