حمید پشتوان، پژوهشگر آب، پیام ما:
آب مایه حیات در سیاره زمین است و برای بقای انسان، توسعه اقتصادی و سلامت محیط‌زیست اهمیت اساسی دارد. با این‌همه، با افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی، فشار فزاینده‌ای بر موجودی آب شیرین وارد می‌شود. این فشار در کلانشهرهای جهان -مراکز شهری با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفر- شدیدتر است. رشد سریع و تقاضای زیاد در این مراکز، وضعیت بحرانی را برای منابع آب رقم زده است. در مطالعه‌ای با عنوان «روز جهانی صفر؟ بررسی تأمین و تقاضای فعلی و آینده آب در ۱۲ کلانشهری که به‌سرعت درحال‌توسعه هستند»، بحران رو به تشدید آب با تمرکز بر ۱۲ شهر جهان از جمله تهران بررسی شده است. این مطالعه که در مجله «شهرها و جامعه پایدار» منتشر شده است، واقعیت ناخوشایندی را نشان می‌دهد: در حال حاضر، ۱۱ شهر از این ۱۲ کلانشهر که ۱۷۸ میلیون نفر در آن زندگی می‌کنند، با کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اگر اقدام عاجلی صورت نگیرد، کسری آب تا سال ۲۰۳۵ بیشتر می‌شود و زندگی میلیون‌ها نفر در معرض تهدید قرار می‌گیرد.
منظور از اصطلاح «روز صفر آب» زمانی است که موجودی آب یک شهر دیگر نمی‌تواند پاسخگوی تقاضا باشد. این اصطلاح در سال ۲۰۱۸ درباره وضعیت بحرانی شهر کیپ‌تاون در آفریقای جنوبی بر سر زبان‌ها افتاد. شهر کیپ‌تاون توانست با اقدامات جدی کاهش مصرف آب از پیشامد آن جلوگیری کند. این مطالعه نشان می‌دهد بحران این‌چنینی می‌تواند در کلانشهرهایی که به‌سرعت در حال رشد هستند رخ دهد، مگر آنکه اقدامات پیشگیرانه انجام شود. یادداشت حاضر به یافته‌ها و نتایج این مطالعه می‌پردازد.
نگاهی اجمالی به مطالعه
پژوهشگران در این مطالعه، داده‌های موجودی و تقاضای آب را در ۱۲ کلانشهر از جمله تهران تحلیل کرده‌اند. آنها با تمرکز بر استفاده خانگی آب، تقاضای کنونی را با ضرب شمار جمعیت در سرانه تقاضای آب محاسبه و نیز موجودی آب را پس از احتساب تلفات فیزیکی آب بررسی کرده‌اند. تقاضای آینده برای سال ۲۰۳۵ براساس برآورد رشد جمعیت، با فرض عدم تغییر قابل‌توجه در میزان تلفات آب یا منابع تأمین، پیش‌بینی شده است. این سناریو که سناریوی «ادامه روند گذشته» شناخته می‌شود، مبنای مرجع را برای درک روند تغییر تنش آبی در این شهرها فراهم می‌آورد.
بحران کنونی آب
در این مطالعه وضعیت نگران‌کننده کنونی کمیابی آب در کلانشهرها به تصویر کشیده است. در مجموع این ۱۲ شهر به ۱۴.۶۲ میلیارد مترمکعب آب در سال نیاز دارند، اما آب تأمین‌شده پس از کم کردن تلفات، تنها ۹.۳۵ میلیارد مترمکعب در سال است. تفاوت این دو عدد، کسری ۵.۲۷ میلیارد مترمکعب را نشان می‌دهد. ۱۱ شهر از جمله تهران با ناترازی تأمین و تقاضا روبه‌رو هستند. تنها شهر مانیل است که موجودی آب آن بیش از میزان تقاضا است.
شهر تهران با ۱۳.۷ میلیون نفر جمعیت، در حال حاضر با کسری ۴۴۴ میلیون مترمکعبی آب در سال مواجه است که معادل ۲۹ درصد از تقاضای کل آن است. این کمبود ناشی از سرانه تقاضای آب -بیش از ۲۰۰ لیتر به‌ازای هر نفر در روز- و تلفات قابل‌توجه آب در شبکه توزیع است. در کل ۱۲ شهر، تلفات آب به‌سبب نشت و کارایی پایین (فرسودگی، نگهداری ضعیف، مدیریت نادرست در بهره‌برداری و تکنولوژی قدیمی)، در مجموع ۴.۷ میلیارد مترمکعب یا ۳۳ درصد از آب تأمین شده است. این مقدار آب برای تأمین نیازهای سالانه بیش از صد میلیون نفر با سرانه ۱۳۵ لیتر در روز کافی است. شایان ذکر است که این حجم آب تقریباً برای جبران کسری فعلی کافی است و همچنین، فرصت مهمی برای رفع ناترازی به‌شمار می‌آید.
نقش رشد جمعیت
آینده بحران آب در شهرها هراس‌انگیزتر به‌نظر می‌رسد، زیرا رشد جمعیت تقاضای آب را افزایش می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵، ۱۲ کلانشهر ۲۷۵ میلیون نفر را در خود جای دهند که نسبت به امروز بیش از ۸۰ میلیون نفر افزایش یافته است. این روند، تقاضای آب را تا ۵.۷۵ میلیارد مترمکعب در سال افزایش می‌دهد و کسری فعلی را تقریباً دو برابر می‌کند.
انتظار می‌رود جمعیت تهران افزایش یابد و فشار بیشتری بر منابع آب وارد سازد. اگر اقدامی صورت نگیرد، ناترازی کنونی در شهر تهران ممکن است افزایش یابد، مشابه روندها در شهرهای دیگر مانند بمبئی و لاگوس، جایی که رشد انفجاری شهرها از توسعه زیرساخت‌ها پیشی می‌گیرد. شهرنشینی سریع -برخلاف رشد تدریجی شهرها در کشورهای توسعه‌یافته- زمان کمی برای تطبیق سیستم‌های آب باقی می‌گذارد تا همپای شهرنشینی افزایش یابد و درنتیجه کمبودها تشدید می‌شوند.
سرانه استفاده آب
برای شناخت بهتر میزان استفاده آب می‌توان سرانه تقاضای آب و سرانه مصرف آب را بررسی کرد. منظور از سرانه تقاضای آب، میانگین مقدار آبی است که انتظار می‌رود یا پیش‌بینی می‌شود هر شهروند به آن نیاز دارد. میزان تقاضا را عواملی مانند سبک زندگی، فعالیت‌های اقتصادی و نیازهای پایه تعیین می‌کند. منظور از سرانه مصرف آب نیز مقدار متوسط آبی است که هر فرد در عمل استفاده یا مصرف می‌کند. این مقدار نشان‌دهنده مصرف واقعی آب هر فرد است و ممکن است باتوجه‌به موجودی آب محدود شود.
اگر سرانه مصرف آب کمتر از سرانه تقاضای آب باشد، بدین معنا است که موجودی آب برای پاسخگویی به تقاضا کافی نیست و مردم به‌اندازه نیاز خود آب دریافت نمی‌کنند. این وضعیت نشان‌دهنده کسری منابع یا تنش آبی است. اگر سرانه مصرف آب بیشتر از سرانه تقاضای آب باشد، ممکن است به‌معنای مصرف بیش از اندازه برخی افراد یا توزیع نابرابر باشد؛ یعنی برخی گروه‌ها بیش از اندازه لازم آب مصرف می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر ممکن است همچنان با کمبود مواجه باشند. برابر یافته‌های این مطالعه، در ۹ شهر از ۱۲ شهر بررسی‌شده، از جمله تهران، سرانه مصرف آب کمتر از سرانه تقاضای آب است؛ به این معنا که برخی از شهروندان، آب کافی برای تأمین نیازهای خود دریافت نمی‌کنند.
سرانه تقاضای آب در شهر تهران بیش از ۲۰۰ لیتر در روز برآورد می‌شود که در مقایسه با برخی استانداردها، بالا به‌شمار می‌آید. علی‌رغم این تقاضای بالا، استفاده واقعی آب کمتر از ۲۰۰ لیتر در روز است. دلیل این شکاف را می‌توان دو عامل دانست: موجودی آب برای برآوردن کامل تقاضا کافی نیست (علت آن می‌تواند عوامل طبیعی یا انسانی باشد)؛ تلفات آب در شبکه توزیع.
منابع تأمین آب و تلفات
برخی شهرهای جهان مانند بمبئی، جاکارتا و قاهره کاملاً به آب سطحی، برخی مانند لاهور به آب زیرزمینی و برخی دیگر از جمله تهران، به ترکیبی از این دو منبع متکی هستند. در ۱۲ شهر بررسی‌شده، آب سطحی ۷۱ درصد (۹.۹۸ میلیارد متر مکعب) و آب زیرزمینی ۲۹ درصد (۴.۰۷ میلیارد مترمکعب) از کل ۱۴.۰۵ میلیارد مترمکعب آب تأمین‌شده (پیش از کم کردن تلفات) را تشکیل می‌دهند. اتکای دوگانه تهران، ضرورت مدیریت پایدار هر دو منبع را دوچندان می‌کند؛ چراکه بهره‌برداری از منابع در وضعیت اضافه‌برداشت قرار دارد.
تلفات آب همچنان یک مسئله اساسی است. کاهش تلفات آب در تهران می‌تواند به‌شکل قابل‌ملاحظه‌ای کسری ۴۴۴ میلیون مترمکعبی را کمتر کند. شهر توکیو از نمونه‌های پیشرو در کاهش موفق تلفات آب به‌شمار می‌آید. اکنون میزان هدررفت آب در شبکه آب شهری توکیو تنها دو درصد است.
کاهش تقاضا و تلفات آب
پژوهشگران در مطالعه خود، کاهش‌های فرضی را در تقاضا و تلفات آب برای سنجش تأثیر آنها تا سال ۲۰۳۵، با فرض اضافه نشدن منابع جدید تأمین مدل‌سازی کرده‌اند. نتایج مدل‌سازی نشان می‌دهد در همه شهرها، کاهش ۱۰ درصدی تقاضا، از میزان کسری بیش از ۱۰ درصد (مجموعاً معادل ۱.۹ میلیارد مترمکعب در سال) کم می‌کند. با فرض کاهش ۱۰ درصدی تقاضا، شهر تهران شاهد کاهش ۲۲ درصدی در کسری تأمین-تقاضا خواهد بود. با کاهش ۳۰ درصدی تقاضا، کسری تأمین-تقاضا در همه شهرها بیش از ۳۵ درصد کمتر می‌شود (مجموعاً معادل ۵.۷ میلیارد مترمکعب در سال). کاهش ۱۰ و ۳۰ درصدی تلفات آب به‌ترتیب در مجموع شهرها سبب صرفه‌جویی ۰.۴ و ۱.۳ میلیارد مترمکعب در سال می‌شود.
راه‌حل‌های پیشنهادشده در این مطالعه عبارتند از:
۱. ارتقای زیرساخت: نوسازی لوله‌ها و جلوگیری از نشت به‌منظور کاهش هدررفت آب در شبکه توزیع.
۲. کاهش مصرف: کمپین‌های عمومی و انگیزشی برای کاهش سرانه تقاضا.
۳. منابع جایگزین: شیرین‌کردن آب، استفاده مجدد از فاضلاب، یا جمع‌آوری آب باران برای تقویت تأمین آب.
۴. اصلاح حکمرانی: عزم سیاسی جدی، سیاست‌ها و نظارت قوی‌تر برای اطمینان از دسترسی عادلانه و استفاده پایدار.
جمع‌بندی
بحران آب در کلانشهرهایی مانند تهران چالشی بس مهم و اضطراری به‌شمار می‌آید، اما حل‌ناشدنی نیست. اگر اقدام اصولی و اساسی صورت نگیرد، ناترازی کنونی وخیم‌تر خواهد شد. این مطالعه نشان داده است کاهش تقاضا و تلفات آب می‌تواند شکاف منابع-تقاضا را به‌شکل قابل‌ملاحظه‌ای کمتر کند. زمان به‌سرعت در حال گذر است و زنگ خطر رخداد روز صفر آب به صدا درآمده است. با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، ترویج کاهش مصرف، تنوع‌بخشیدن به منابع تأمین و از همه مهمتر اصلاحات مقتضی در حکمرانی می‌توان به مقابله با بحران آب امیدوارتر شد. بی‌درنگ باید دست به کار شد، قبل از آنکه شیرهای آب خشک شوند.
حمید پشتوان، روزنامه پیام ما، ۲۲ فروردین ۱۴۰۴، صفحه 5 .
